O ile Magutny Boża jest muzycznym symbolem protestu wobec reżimu Łukaszenki, o tyle wizualnym symbolem stała się historyczna flaga białoruska składająca się z trzech równej wielkości pasów białego, czerwonego i białego. W 1995 roku Łukaszenko, na mocy referendum zatwierdził obowiązującą obecnie zielono-czerwoną flagę (zwaną przez młodych Białorusinów „kapuścianą zielenią”) . W czasie letnich protestów historyczne barwy były obecne wszędzie. Flagi umieszczano na pomnikach i wysokich budynkach, aby milicja nie była w stanie ich sprawnie usunąć. Białorusinom nie wolno nosić ubrań w tych kolorach, za co grożą sankcje karne. W nowoczesnym, interaktywnym Muzeum Wielkiej Wojny Ojczyźnianej w Mińsku flaga przedstawiania jest jako symbol faszyzmu, zdrady i kolaboracji. Muzeum jest obowiązkowym celem wycieczek szkolnych.
Symbol flagi stał się lejtmotywem innej animacji filmowej. Był to projekt, koordynowany przez Yulię Raditskaya, w który zaangażowało się ponad pięćdziesięciu animatorów z dziewiętnastu krajów. Najmłodszy z nich miał zaledwie 12 lat. Wiesz jak to się stało? – pyta twórczyni filmu – stworzyliśmy film w miesiąc, od chwili opublikowania listu otwartego do twórców animacji. Nadeszły filmy z Afryki Południowej czy Australii Po wydarzeniach sierpniowych, ludzie potrzebowali wsparcia. To bardzo istotne dla mnie jako artystki, aby dać ludziom nadzieję przez moją sztukę. Wybrałam koncepcję biało-czerwono-białej flagi, ponieważ to historyczny symbol białoruski, który jest w stanie zjednoczyć ludzi. Jest to także dobry znak graficzny. Poza tym nie narzucałam żadnego tematu.
Każdy z twórców powołał do życia fragment animowanej kroniki dotyczący tych dramatycznych wydarzeń. Film nie mógł być pokazany w Mińsku, gdyż niesie w sobie przekaz: Nie bójcie się, nie jesteście sami. Animatorzy wplatali napisy w swoich ojczystych językach: Dla naszych białoruskich przyjaciół (Holandia) czy Jesteśmy z Wami (po rosyjsku). Film jest pokazywany na festiwalach animacji na całym świecie, także w Moskwie. na początku października tego roku film wyświetlono w Amsterdamie podczas koncertu charytatywnego Music for Belarus.
Yulia Raditskaya, pośród wielu animacji filmowych stworzyła także bardzo kontrowersyjny dla cenzury białoruskiej film Bądźmy Białorusinami, który w zaledwie pięć i pół minut przedstawia historię Białorusi od mitu założycielskiego aż po rok 1991. Montaż w filmie jest niezwykle szybki, akcja toczy się w rytm muzyki rockowej. W animacji pojawiają się historyczne białoruskie postacie, wśród których jest też Tadeusz Kościuszko.
Film Bądźmy Białorusinami – opowiada Julia – miał premierę w 2011 roku, kiedy to również odbywały się wybory prezydencki. Ówczesny minister kultury stwierdził, że nie powinien być on wyświetlany za granicą, bo nie zostanie zrozumiany. W trakcie premiery wkroczyła policja i aresztowała kilka osób, zmuszając resztę do opuszczenia sali. Nie było mnie wtedy w Mińsku. Mimo tego film cieszył się popularnością wśród widzów. Kolejny pokaz miał miejsce w urzędzie skarbowym, w czasie gdy petenci składali zeznania podatkowe. Ale były też momenty odwilży, kiedy władze pozwalał na projekcje tego filmu, od czasu do czasu. Nawet organizacje rosyjskie zgłosiły się do mnie, aby zrobić podobny film o historii Rosji.
Produkcje filmowe BelorusFilm:
Piotr Kardas, polski filmoznawca i współtwórca festiwalu Dialogi oraz O!PLA dostrzega pewne cechy charakterystyczne animacji białoruskiej tworzonej w rodzimym kraju: To animacja historyczna, często biografie postaci historycznych. Ten model dominuje w produkcji, bo filmy mają kreować narodową tożsamość. Poznałem program studiów realizowany na Akademii Sztuk Pięknych w Mińsku, bardzo różnorodny, tak jak i filmy, które robią studenci. A potem, kiedy trafiają do Belorusfilm, produkcje robione są na „jedno kopyto”. Dobrze zrealizowane technicznie, ale według szablonu. A do tego studentom nie wolno zakładać własnych firm produkcyjnych.
Sofya Nabok, absolwentka sztuki animacji na PWSFTviT mówi, że studenckie filmy są pokazywane na uczelni tylko raz, później trafiają do archiwum. Nie trafiają na festiwale. Na Białorusi przyszła fala młodych animatorów, którzy próbują robić coś swojego lub współpracują z Rosjanami. Poza tym zbzikowaliśmy na punkcie kultury ludowej. Białorusini nie mają ukształtowanej tożsamości narodowej, to się zaczęło dopiero budzić. Powszechnie używany nie jest język białoruski, ale rosyjski. A władza promuje sowiecką kulturę ludową.” Sofya mogła studiować w Polsce dzięki programom stypendialnym. Zdolni studenci mogą wyjechać za granicę, co nawet jest przez władze wspierane. Dzięki temu pozbywają się potencjalnie wrogich dla systemu Łukaszenki młodych ludzi.
Czy filmy animowane tworzone poza granicami Białorusi można nazwać białoruskimi?
Piotr Kardas: Filmy zrobione przez Białorusinów na naszych uczelniach uważa się za polskie, bo wiążące jest miejsce produkcji. Yulia Ruditskaya przy filmie animatorzy dla Białorusi wymienia Białoruś jako miejsce produkcji. Ale zrobiła go w Nowym Jorku. Żadnego filmu realizowanego w Polsce przez Białorusinów nie nazwałbym „białoruskim”. Natomiast Yulia jest niezależną producentką i twórczynią, jej filmy są białoruskie pod każdym względem.
Yulia Ruditskaya: Każdy projekt jest kompletnie inny. Film Modlitwa o Białoruś był produkcją własną, bez amerykańskich środków. Blisko połowa moich współpracowników to Białorusinia, a muzycy pracujący przy filmie przebywali wtedy na Białorusi. Nie podróżowałam po Ameryce z powodu pandemii. Ten film nie ma nic wspólnego ze Stanami Zjednoczonymi. Uważam siebie za Białorusinkę i mam pełne prawo nazwać ten film białoruskim.
Czy twórcy animatorzy białoruscy tworzący za granicą czują się Białorusinami?
Yulia Ruditskaya: Białoruś jest oryginalna pod względem kulturowym. Chcę, by ta wyjątkowość uwidoczniała się w moich filmach. Tworzę dla ludzi, którzy mieszkają na Białorusi, a kultura białoruska to dla mnie ważne źródło inspiracji. Czuję się Białorusinką z Brooklynu.
Sofya Nabok: Wychowywałam się na Białorusi od dziewiątego roku życia. Wcześniej mieszkałam w Rosji, podnóża Uralu. Ale dojrzałość związana z utożsamianiem się z ojczyzną to dla mnie Białoruś i czuję się Białorusinką. Obecnie dużo młodych ludzi wyjeżdża za granicę, przesiąkając innymi kulturami. Przekłada się to na nowy język animacji białoruskiej. Mieszkam w Polsce, bo tutaj mam dużo możliwości współpracy. Inna część opozycji zbliżyła się do polskiego Kościoła katolickiego, bo prawosławny jest powiązany z Rosją. Białorusini hołdują przysłowiu mój dom jest wokół, a więcej mnie nie obchodzi. Władza próbowała wykorzystać to podejście, by łatwiej manipulować. Przytoczę jeszcze popularną białoruską anegdotę: Białorusin, Polak i Ruski siadają z zamkniętymi oczami na krzesło, na której leży pinezka. Polak podskoczył, bo boli, Ruski podskoczył, bo boli, a Białorusin siedzi i siedzi, mówiąc: A może tak trzeba?

Magdalena Roguś